مقدّمه:
اشاره
بسم اللّه الّرحمن الّرحیم
گردآوری مطالب و چاپ و نشر مجموعه حاضر، که مجلّد سوم از کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» است، توفیق مجددی است که خداوند متعال بر ما عنایت فرموده و قسمت دیگری از آرزوی ما را در این زمینه تحقّق بخشیده است.
ما نخستین روزی که بنوشتن تاریخ زادگاه خود آغاز کردیم باور نداشتیم که بتوانیم رویدادهای این خطّه تاریخی را در حدّ یک کتاب گرد آوریم، یا تنها یک رشته از سرگذشت پیشینیان خود را برشته نگارش درآوریم. امروز که بیاری خدا بچاپ سومین جلد آن دست یافته‌ایم، بدرگاه او سپاس می‌گزاریم و از این حیث که توانسته‌ایم تاریخچه‌ای از چگونگی رشته‌های گوناگون زندگی مردم این سامان در حدود مقدورات فراهم آوریم خود را کامیاب می‌دانیم.
جمع‌آوری مطالب این جلد از کتاب وقت بیشتری از ما گرفت و بیش از دو جلد گذشته ما را بدقّت و کوشش واداشت. دقّت از جهت حفظ امانت تاریخ و کوشش از لحاظ جمع‌آوری بیشترین مطالب ممکن. و درهرحال با وجود مشکلات زیاد خوشوقتیم که تا آنجا که توانستیم هردو منظور را بجای آوردیم و سختی‌ها را تحمّل کردیم.
قسمت اعظم سختی‌ها را معاصر بودن خود ما با بخش بالنسبه زیادی از وقایع بوجود می‌آورد. زیرا در دو مجلّد پیشین کار عمده ما نقد و بررسی اسناد باقی مانده از دیگران و تنظیم مطالب بر مبنای آنها بود.
ولی بیشترین آنچه که در این کتاب آمده وقایعی است که در زمان حیات خود ما رخ داده و اینک مائیم که بعنوان دست اول آنها را می‌نویسیم و بصورت سندی برای دیگران می‌گذاریم و جای دریغ و افسوس خواهد بود اگر در آنها از جهت واقعیت‌ها کم و زیادی رخ دهد یا خدای ناکرده خواست و تمایلات ما دگرگونیهائی در نقل و بیان آنها بوجود آورد.
ما در مجلّدات پیشین گفته‌ایم که تاریخ را تنها سرگذشت شاهان و جهانگشایان، جنگها و صلحها، شکستها و پیروزیها ... نمی‌دانیم و
ص: 2
بیش از هرچیز چگونگی زندگی مادی و معنوی گذشتگان را تاریخ آنان می‌پنداریم و با این اندیشه است که حتی سرگرمیها و تفریحات و مثلا «لوپرت‌داش» بازی کردن آنها را نیز در قلمرو آن بحساب می‌آوریم. چیزیکه ممکن است برخی از خوانندگان کم‌مایه ارزش آنها را درنیابند و یا هرآینه آنها را جزو سرگذشت گذشتگان بشمار نیاورند.
با این اعتبار است که در این مجلّد، علاوه بر رویدادهای اجتماعی، از تعلیم و تربیت، فرهنگ و هنر، تفریحات سالم، علما و دانشمندان اردبیل هم سخن بمیان آورده در زمینه کشاورزی، دامداری، صنعت، بازرگانی، راهها و نیز تاریخچه طبّ و بهداشت در این سامان مطالبی عنوان نموده‌ایم و امیدواریم که با همه نقص احتمالی در محضر دانش‌پژوهان مورد قبول یابد.
جا دارد که در این مقدمه بموضوع گرانی این جلد از کتاب نیز اشاره کنیم و تأسف خود را از این حیث بیان داریم.
مطالب این کتاب، در آستانه انقلاب تاریخی 1357 در ایران، آماده چاپ بود. در آن زمان هزینه چاپ نسبت بگذشته‌ها زیاد بنظر می‌رسید. ما با این اندیشه که «از بین بردن گرانی‌ها از اهداف مهمّ انقلاب است» چنین پنداشتیم که بعد از بثمر رسیدن آن و استقرار حکومت جمهوری اسلامی هدفهای مذکور تحقق می‌یابد و کتاب حاضر، با هزینه کمتر چاپ و با بهای مناسب برای فروش عرضه می‌شود؛ غافل از اینکه حمله ابلهانه دولتمردان نابخرد عراق بخاک ایران، و پیش آمدن جنگی که برای هردو ملّت مسلمان همسایه، ناخواسته ولی برای جنگ‌افروزان منطقه و عوامل جاه‌طلب آنها کمال مطلوب بود، کشور ما را با مشکلات اقتصادی سنگینی مواجه می‌سازد و تحریم اقتصادی ایران، از طرف زمامداران بداندیش کشورهای صنعتی جهان نیز قیمتها را چند چندان بیشتر می‌گرداند! ...
چهار سال بامید رفع این مشکلات صبر کردیم و چون دست یافتن به «ارزانی» را در شرایط موجود تقریبا محال دیدیم با نگرانی از اینکه مبادا عمر بپایان برسد و یادداشتهای جمع‌آوری شده، که حاصل سالها زحمات مؤلف و درعین‌حال مجموعه‌ای از تاریخ یک منطقه باستانی
ص: 3
است، از بین برود تن باین گرانی دادیم و فی المثل دستمزد حروفچینی و چاپ یک «فورم» هشت صفحه‌ای را، که در جلد اول فقط 900 ریال بود، با هزاران خواهش و تمنّی به 000، 11 ریال طی کردیم و قیمت کاغذ، اجرت صحّافی، بهای جلد و روکش آنرا نیز در مقیاسهای زیاد پذیرفتیم و وقتی 30% کارمزدی را که کتابفروشها برای فروش می‌گیرند با بهای تعدادی از کتاب، که بهرحال باید بطور رایگان بمراکزی مثل دانشگاهها، کتابخانه‌های عمومی و غیره اهدا شود، به جمع و تقسیم افزودیم قیمت روی جلد را همان رقم تمام شده قرار دادیم و جز این چه می‌توانستیم کرد؟!
ذکر این نکته را، بر سبیل سپاسگزاری، لازم می‌دانیم که جمعی از دوستان و همشهریان تحصیلکرده، در تهران و اردبیل، بیش از خود ما بچاپ و نشر این کتاب علاقه داشتند و گاهی در اینباب بیصبری نشان می‌دادند تا آنجا که برخی از آنان، با اطلاع از سنگینی هزینه‌ها، پیشنهادهای همیاری مالی نموده حتی چکهای سفیدامضاشده‌ای در جهت تأمین قسمتی از هزینه کتاب برای ما فرستادند که با اظهار امتنان بآنان بازپس دادیم و بدین‌سبب، در اینجا نیز از آنان تشکّر می‌نمائیم.
از خدا می‌خواهیم که مندرجات این کتاب را نیز در مورد تاریخ اردبیل باستانی مفید گرداند و عنایت خود را برای تألیف و نشر جلد چهارم، که مکمّل مطالب سه جلد گذشته خواهد بود، شامل حال ما فرماید. بمنّه تعالی و کرمه.
بابا- صفری تیرماه 1362
ص: 1
فهرست مندرجات
مطالب این کتاب نیز، غیر از مقدّمه‌ای که ملاحظه فرمودید، به پنج گفتار تقسیم شده است:
گفتار یازدهم اردبیل از سوم شهریور 1320 تا انقلاب 1357 مقدّمه صفحه 9
فصل اول وقایع اردبیل از شهریور 1320 تا تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان استقرار ارتش سرخ در سربازخانه اردبیل صفحه 13
تشکیل پایچراغها و شبگردی در محلّات برای تأمین امنیّت صفحه 14
رفع حالت جنگی نیروهای مهاجم و تشکیل مجدّد شهربانی و کلانتریهای اردبیل صفحه 15
ورود نیروهای نظامی ایران و تشکیل مجدّد پادگان اردبیل صفحه 17
قحطی مصنوعی در اردبیل صفحه 20
ترتیب جیره‌بندی نان و برقراری پته صفحه 25
کمیابی مایحتاج عمومی صفحه 26
پارتنّی‌نویسی صفحه 30
گشایش شعبه حزب توده در اردبیل صفحه 31
انتخابات دوره 14 مجلس شورایملّی در اردبیل صفحه 38
فصل دوم- فرقه دموکرات آذربایجان فرقه دموکرات آذربایجان و نگاه کوتاهی بچگونگی تشکیل آن صفحه 41
اعلام رسمی موجودیت فرقه صفحه 50
تشکیل کنگره ملّی یا مجلس مؤسّسان آذربایجان صفحه 53
تشکیل اولین مجلس ملّی آذربایجان و برنامه دولت خودمختار آن صفحه 56
تسلیم لشگر تبریز و بازگشت استاندار صفحه 58
ص: 2
فصل سوم اردبیل از آغاز پیدایش فرقه تا سقوط حکومت ملی آذربایجان اوضاع اجتماعی اردبیل در آستانه تشکیل فرقه صفحه 63
مسافرت پیشه‌وری باردبیل قبل از تشکیل فرقه دموکرات صفحه 68
چگونگی تشکیل فرقه در اردبیل صفحه 71
انتخابات در اردبیل برای مجلس مؤسّسان و مجلس ملّی آذربایجان صفحه 77
جلوگیری ارتش سرخ از اقدامات نیروی تأمینیّه در اردبیل صفحه 78
«ترور» رئیس زندان اردبیل صفحه 80
پخش سلاح در روستاهای اردبیل صفحه 84
سقوط پادگانهای ارتشی در بخشهای اردبیل صفحه 88
تسلیم پادگان اردبیل صفحه 92
تغییرات اداری پس از تسلیم پادگان اردبیل و مبارزه‌های داخلی اعضای فرقه صفحه 96
مردم اردبیل پس از تسلیم پادگان صفحه 98
کشتن میر غلام منصوری صفحه 101
پایان کار فرقه صفحه 104
21 آذر 1325 در اردبیل صفحه 109
ورود ستون ارتش باردبیل صفحه 119
کمیسیون تصفیه صفحه 123
فصل چهارم- بعضی از رویدادهای اردبیل از برچیده شدن حکومت فرقه تا 1357 خورشیدی مسافرت شاه باردبیل صفحه 125
آتش‌سوزی بازار اردبیل صفحه 128
اردبیل در وقایع ملّی شدن صنعت نفت صفحه 134
اردبیل و کودتای 28 مرداد 1332 صفحه 139
سفرهای شاه در 25 سال آخر سلطنتش باردبیل صفحه 143
گفتار دوازدهم فرهنگ و معارف در تاریخ اردبیل:
ص: 3
فصل اول- تعلیم و تربیت در اردبیل تاریخچه تعلیم و تربیت صفحه 151
مبحث اوّل تعلیم و تربیت قدیم برنامه‌های تحصیلات قدیمه صفحه 156
دوره کودکستان در تعلیم و تربیت قدیم اردبیل صفحه 157
طرز تعلیم در مکتبخانه‌های قدیم اردبیل صفحه 161
تنبیهات در مکاتب قدیمه اردبیل صفحه 165
بازی کودکان در مکتبخانه‌های اردبیل صفحه 168
مرحله دبستان یا مرحله دوم تحصیلات قدیمه در اردبیل صفحه 171
مرحله سوم تحصیلات قدیمه در اردبیل صفحه 174
دوره عالی تحصیلات قدیمه صفحه 179
مبحث دوم- تعلیم و تربیت جدید بخش اول- مدارس ملّی اردبیل مدرسه نصریّه یا ادبیّه صفحه 185
مدرسه جعفریه صفحه 187
مدرسه شرافت صفحه 189
هیئت نشر معارف صفحه 190
مدرسه رشیدیه و روشن صفحه 193
مخالفت با معارف جدید صفحه 196
شادروان میرزا حمید آموزگار صفحه 198
شیخ الاسلام محمد قدس صفحه 201
میرزا مسیّب رهبر صفحه 205
دبستان تدیّن صفحه 206
مدرسه هدایت صفحه 210
مدارس ملّی دیگر صفحه 212
بخش دوم- مدارس دولتی اردبیل مدارس حومه اردبیل صفحه 220
ص: 4
آستارا صفحه 221
خلخال، مشکین، بیله‌سوار و گرمی صفحه 222
رؤسای معارف اردبیل صفحه 225
فصل دوم- نهادهای فرهنگی دیگر در اردبیل صفحه 227
چاپخانه‌های اردبیل صفحه 229
کتابخانه‌ها و قرائتخانه‌های اردبیل صفحه 232
رادیو تلویزیون اردبیل صفحه 235
ورزش در اردبیل صفحه 238
فصل سوم- هنر در تاریخ اردبیل صفحه 243
نقاشی و مجسّمه‌سازی و خطاطی صفحه 244
معماری و سبک خانه‌سازی صفحه 245
سبک حمامهای قدیم اردبیل صفحه 249
موسیقی و آواز صفحه 251
تآتر صفحه 254
سینما و عکّاسی صفحه 258
رقص صفحه 259
فصل چهارم- بازیها و تفریحات سالم اردبیلیها در گذشته صفحه 261
(برای احتراز از اطاله فهرست از ذکر اسامی بازیها در اینجا خودداری شد.)
بازیهای دختران صفحه 277
قصّه و داستان صفحه 283
فصل پنجم- علما و دانشمندان اردبیل صفحه 290
یادداشت: اسامی علماء و دانشمندان بترتیب حروف تهجی در متن کتاب منظور شده است و برای احتراز از اطاله فهرست از آوردن نام آنها در این قسمت خودداری گردید.
گفتار سیزدهم اقتصاد در گذشته‌های اردبیل فصل اول- کشاورزی و دامداری اردبیل صفحه 371
ص: 5
مبحث اول- کشاورزی اردبیل آب و هوای اردبیل صفحه 376
بارندگی در اردبیل صفحه 378
رودهای اردبیل صفحه 379
نهر بالخلو صفحه 380
نهر گلمغان، نهرائردی و نشئه‌رود صفحه 384
قره‌سو، قوری‌چای صفحه 385
احداث چاه برای آبیاری صفحه 387
آبهای زیرزمینی صفحه 389
مناطق مستعد برای احداث سدّ صفحه 392
روشهای زراعت در اردبیل صفحه 394
آنچه در اردبیل بیشتر کشت و برداشت می‌شود صفحه 397
درختان و رستنیهای دیگر صفحه 398
آفات نباتی و حشرات و خزندگان موذی صفحه 398
حیوانات وحشی صفحه 401
جنگل و مراتع صفحه 402
مبحث دوم- دامداری در اردبیل دامهای اردبیل صفحه 406
زنبورعسل صفحه 411
فصل دوم- معادن و صنایع اردبیل مبحث اول- معادن اردبیل آبهای معدنی اردبیل صفحه 416
آبگرم گامیش گولی صفحه 417
آبهای دیگر سرعین صفحه 422
آب ویلادرّه صفحه 425
آب معدنی سردابه صفحه 426
آبهای معدنی نیر صفحه 429
آبهای معدنی دیگر صفحه 430
ص: 6
فصل سوم- صنایع اردبیل صفحه 435
فصل چهارم- بازرگانی و راههای اردبیل مبحث اول- بازرگانی اردبیل صفحه 453
صادرات اردبیل صفحه 457
واردات اردبیل صفحه 462
تجارتخانه‌های اردبیل صفحه 464
صرافی در اردبیل صفحه 467
سقوط بازرگانی اردبیل صفحه 468
مبحث دوم- راههای اردبیل صفحه 470
گفتار چهاردهم پزشکی و بهداشت در گذشته‌های اردبیل تحصیلات اطبای قدیم صفحه 475
پزشکان اردبیل در یک قرن گذشته صفحه 477
انواع بیماریها صفحه 480
ترتیب معالجه صفحه 483
داروخانه‌های اردبیل صفحه 486
داروهای قدیم صفحه 487
نمونه‌ای از دستورهای پزشکی قدیم در اردبیل صفحه 488
بهداشت در گذشته‌های اردبیل صفحه 492
گفتار پانزدهم نقدها و نظریات خوانندگان در مورد مطالب مجلدات پیشین یک تذکار از خود مؤلف صفحه 500
نقدی از آقای سید لطفعلی حبیبی صفحه 501
نامه‌ای از آقای امیر احمدی صفحه 502
رفع یک ابهام تاریخی بوسیله آقای فتحعلی امینی صفحه 502
ص: 7
یادآوریهائی از طرف آقای رزّاق‌خیّر صفحه 503
نامه‌ای از شادروان محمد افراسیابی صفحه 504
توضیحاتی از آقای دکتر یوسف معماری صفحه 505
نقدی از آقای حاج علی نجات صفحه 512
و بالاخره یک نظر پزشکی از آقای دکتر حسن نجف‌زاده صفحه 521
ص: 9